Endokrin Bezleri ve Salgıladıkları Hormonlar

Salgı Bezleri Nedir?

Farklı görevleri yerine getirmek için özel kimyasal salgılar üreten hücre topluluklarına SALGI BEZLERİ denir.

Salgı Bezleri Kaç Çeşittir?

Salgı Bezleri; Epitel dokunun bir parçasıdır. Epitel Bez (Bez Epiteli) olarak adlandırılır. Bez epiteli iki çeşittir.

HİPOFİZ BEZİ

• Ön Beyindeki Ara Beyinde bulunur.
• Vücudumuzda hormon üreten pek çok bezin salgılarını kontrol eder.
• Hipotalamusun denetiminde çalışır.

Hipofiz Hipotalamus İlişkisi

Hipotalamus iki tür salgı üretir.

1.Tür Salgıları: Hipofizin arka lobuna sinirsel yol ile taşınır ve burada depolanarak gerektiğinde kana verilir. Bunlar; Oksitosin ve ADH

2.Tür Salgıları: Hipofizin ön lobunun çalışmasını düzenleyen salgılardır. Bunlar; Salgılatıcı yani Riziling Faktör (RF = RH) ve Hormon salgısını durdurucu, engelleyici hormonlardır.

• Hipofizin ürettiği hormonun kandaki oranı artarsa, hipotalamus Geri Bildirim ile uyarılır, RF salgısı durur.
• Hipofizden hangi hormonun salgılanacağını hipotalamusta üretilen RF salgısının çeşidi belirler.
• Hipofizin hem ön, hem de arka lobu hipotalamus ile bağlantılıdır.
• Hipofizin ön lobu; Epitel Dokudan oluşur.
• Hipofizin arka lobu; Beynin bir uzantısıdır. Sinirsel dokudan oluşur.

Hipofizin Ön Lobu ve Salgıladığı Hormonlar

Buradan yedi tane hormon salgılanır. Bunlar sırasıyla şunlardır.

1. Büyüme Hormonu (Somatotropin Hormon = STH)
2. Tiroit Uyarıcı Hormon (TSH = TUH)
3. AdrenoCortiko Tropik Hormon (ACTH)
4. Folikül Uyarıcı Hormon (FUH = FSH)
5. Lüteinleştirici Hormon (LH)
6. Lüteotropik Hormon (LTH) = Prolaktin (PRL)
7. Melanosit Uyarıcı Hormon (MUH = MSH)

NOT: Uyarıcı = Stimüle demektir. Uyarıcı latincede stimüle anlamına gelir. Kısaltmalarda S olarak ta kullanılır.

1. Büyüme Hormonu (Somatotropin Hormon = STH)

• Hedef organı tüm vücut hücreleridir.
• Özellikle çizgili kas, kemik ve kıkırdağın büyümesini kontrol eder.
• Mitoz bölünmeyi hızlandırır.
• Protein sentezini hızlandırır.
• Fazla salgılanması yağ kullanımını arttırdığı için kanda şeker oranı artar.
• Çocuklarda az salgılanırsa; Cücelik,
• Çocuklarda çok salgılanırsa; Devlik olur.
• Yetişkinlerde çok salgılanırsa çene, burun, alın, parmak, kulakta orantısız büyüme olur. Buna Akromegali denir.
• Bazı durumlarda STH normal salgılanır. Ama hücrelerde bu hormonu tanıyan reseptörler eksik olur. Bu durumda; pigme ırklar oluşur. Bunlar da cücedir.

2. Tiroit Uyarıcı Hormon (TSH = TUH)

• Tiroit bezinin gelişmesini ve Tiroksin hormonunun salgılanmasını düzenler.

3. AdrenoCortiko Tropik Hormon (ACTH)

• Böbreküstü Bezlerinin Kabuk (Kortex) bölgesini uyararak; Kortizol ve Aldesteron hormonlarının salgısını düzenler. Ayrıca az miktarda Eşey Hormonu salgısını da sağlar.

4. Folikül Uyarıcı Hormon (FUH = FSH)

• Erkek ve dişilerde eşey bezlerini düzenler.

5. Lüteinleştirici Hormon (LH)

• Erkek ve dişilerde eşey bezlerini etkiler.

6. Lüteotropik Hormon (LTH) = Prolaktin (PRL)

• Annelik içgüdüsünü düzenler.
• Gebelikte süt bezlerinin gelişimini, süt oluşumunu sağlar. (Prolaktin = PRL)

7. Melanosit Uyarıcı Hormon (MUH = MSH)

• Derideki Melanosit hücrelerini uyarır.
• Melanin pigmentinin üretimini sağlar.
• Deri rengini koyulaştırır.
• Deriye renk verir.

Hipofizin Arka Lobu ve Salgıladığı Hormonlar

• Burada bulunan hormonları Hipotalamus üretir.
• Bu hormonlar nöronların aksonları ile hipofizin arka lobuna taşınır ve depo edilir.
• Buradan kana verilirler.
• Bu hormonlar ADH ve Oksitosindir.

1. AntiDiüretik Hormon (ADH) (Vazopressin)

• Böbreklerden suyun geri emilimini sağlar. Böylece vücudun su dengesini ve idrar yapımını düzenler.
• Salgılanmasını düzenleyen en önemli faktör kandaki Osmotik Basıncın artmasıdır.
• Osmotik Basınç artınca kanda su miktarı azalır. Hipotalamus uyarılır. Uyarılan hipotalamus hipofizi uyararak ADH salgılanması sağlanır. Böylece böbrek kanallarından su vücuda doğru geri emilir ve denge sağlanır.
• Eğer vücudun su miktarı artar Osmotik Basınç azalırsa ADH salgısı azalır. Suyun geri emilimi de azalacağı için çok idrar oluşur. Birey çok su içer ve sık idrara çıkar. Şeker (Diyabet) hastalığına benzer belirtiler görülür. Bu duruma Şekersiz Şeker Hastalığı denir.

2. Oksitosin Hormon

• Sadece dişilerde bulunur.
• Doğum sancılarını başlatır. (Rahim kaslarını kasar)
• Süt bezlerinden sütün dışarı akmasını uyarır.

TİROİT BEZİ

• Tüm omurgalılarda bulunur.
• 2 loblu bir bezdir.
• Gırtlağın altında, soluk borusunun iki yanında yer alır.
• Kelebek şeklinde pembe renklidir.
• Bol kan damarı bulundurur.
• Homeostazinin sağlanmasında önemli rol oynar.

1. Tiroksin Hormonu

• Sentezi için iyot gereklidir.
• Metabolizma hızını düzenler.
• Hedefi tüm vücut hücreleridir. (Özellikle mitokondriler.)
• O2 kullanımını artırarak daha hızlı ATP üretimini düzenler. Yani mitokondri sayısını ve aktivitesini artırmada rol oynar.

• İyot yetersizliğinde yeterli Tiroksin üretilemez.
• Kanda tiroksin miktarı azalır.
• Bu durumda hipofiz TUH salgısını artırarak tiroit bezinin tiroksin salgılaması için sürekli uyarır.
• Tiroit bezi iyot olmadığı için tiroksini üretmekte zorlanır ve üretemez. Böylece tiroit bezinin folikülleri şişer ve büyür.
• Yetişkinlerde görülen bu durum Basit Guatr hastalığıdır.
• Dışarıdan iyot alınarak önlenebilir.

• Çocukluktan itibaren tiroksin az salgılanırsa; Kretenizm (cücelik ve zeka geriliği) hastalığı oluşur.
• Yetişkinlerde tiroksin az salgılanırsa; Miksodema (şişmanlık, vücut sıcaklığının düşmesi, saç dökülmesi) görülür.
• Tiroksin fazla salgılanırsa; Metabolizma hızlanır. O2 kullanımı artar. Eşeysel olgunluğa erken ulaşılır. Göz küresi ileriye doğru çıkar, kilo kaybı ve sinirlilik hali gözlenir. Kişi çok yediği halde kilo kaybeder.

2. Kalsitonin Hormonu

• Kandaki kalsiyumun (Ca+) kemiklere geçmesini sağlar.
• Bu geçişi D vitamini ile yapar.
• Salgısını kandaki Ca+ miktarının artışı belirler.
• Ayrıca böbreklerden ve ince bağırsaklardan Ca+ geri emilmesini azaltır. (Kandaki miktarı çok olduğu için)
• Salgısı artarsa kemiklerimiz sertleşir.
• Kalsitonin, Parathormon ile zıt (Antagonist) çalışır.

PARATİROİT BEZİ

• Tiroit bezinin arkasında yer alır.
• Mercimek büyüklüğünde dört küçük bezdir.
• Sadece Parathormon denilen hormonu salgılar.
• Tiroit bezinin salgıladığı Kalsitonin ile kandaki Ca+ miktarını düzenler.
• Kandaki Ca+ azaldığı zaman Parathormon salgılanır.

Parathormon

• Kemiklerden kana Ca+ geçişini hızlandırır.
• Böbrek ve ince bağırsaklardan kana Ca+ emilimini hızlandırır.
• Ayrıca fosforun (fosfat) böbreklerden atılmasını (idrarla) sağlar.
• Parathormon Az Salgılanırsa; Kanda Ca+ azalır. Kaslarda ağrılı kasılmalar olur. (Ca+ kasların kasılıp gevşemesinde rol oynar.) Bu duruma TETANİ denir. Bu durum (ağrılı kasılma) yutak kaslarında olursa ölüm olabilir.
• Parathormon Fazla Salgılanırsa; Kemikten kana Ca+ geçişi artar.
• Kemikler zayıflar ve şekilleri bozulur.
• Ayrıca böbrekte fosfat ile birleşerek Böbrek Taşlarını oluşturur.

BÖBREK ÜSTÜ BEZLERİ

• İki böbreğin üst tarafında yer alır.
• Kan damarları yönünden zengindir.
• Böbrekler ile ilişkisi yoktur.
• Hipofiz bezi ve sinir sisteminin kontrolünde çalışırlar.

Kabuk (Kortex) Bölgesi Hormonları

1. Kortizol Hormonu

• Stresli durumlarda salgısı artar.
• Kan şekerini yükselten bir hormondur.
• Hedef organı karaciğerdir.
• Karaciğerde; protein ve yağların parçalanarak Glikoza dönüşümünü sağlar. Yani; protein, karbonhidrat ve yağ metabolizmasını düzenler.
• Bağışıklık sistemini baskılayıcı etkisi vardır.
• Yaralanma, enfeksiyon, alerjik durumlarda tedavi amaçlı kullanılır.
• Karaciğerde Glikojen deposunu arttırır.
• Glikoz yıkımını önler.

2. Aldosteron Hormonu

• Böbreklerden Na+ ve Cl- iyonlarının geri emilmesini,
• Potasyum (K+) iyonunun ise idrar ile dışarı atılmasını sağlar. Yani böbrek kanallarından tuzun geri emilimini sağlar.
• Böylece hücre içi ve dışı sıvıların iyon yoğunluğunu düzenler.

            Aldosteron Az Salgılanırsa

• Kanın osmotik basıncı düşer.
• Doku sıvısı azalır.
• Böylece vücudun su ve iyon dengesi bozulur.
• Derinin rengi koyulaşır ve Tunç rengini alır.
• Kaslar zayıflar, kan basıncı azalır, kan asitleşir (pH’sı düşer). Bu duruma ADDİSON Hastalığı denir.

            Aldosteron Çok Salgılanırsa

• Kan basıncı artar.
• Kan basıncının etkisiyle doku sıvısı artar. Böylece ÖDEM oluşur.
• Fazla su içilir.
• Bu sırada ADH salgısı da artar.
• K+ çok atıldığı için nöronlarda impuls iletimi aksar. (Na+ - K+ pompası)
• Kaslara uyarı girmez ve kaslar zayıflar.

3. Adrenal Eşey Hormonları

    Normalde erkeklerin testislerinden salgılanan testosteron ile dişilerin yumurtalıklarından salgılanan ve progesteron hormonları böbrek üstü bezlerinin kabuk bölgesinden de salgılanır. Ancak bu salgılar çok az miktarda olur. Erkeklerde az miktarda östrojen, dişilerde ise testosteron salgısı olur. Erkeklerde ses incelmesi, kadınlarda ses kalınlaşması, sakal bıyık çıkması, rahim körelmesi görülür.

Öz (Medulla) Bölgesi Hormonları

1. Adrenalin (Epinefrin) Hormonu

• Kandaki miktarı heyecan, korku vb. durumlarda artar.
• STRES hormonu olarak ta bilinir.
• Stresli durumlarda öz bölgesi uyarılır. Ve adrenali salgısı artar. Bunun sonucunda;
• Kan basıncı artar.
• Kalp atışları hızlanır.
• Kas ve karaciğerde depolanan glikojenin glikoza dönüşümü hızlanır.
• Sadece karaciğerdeki glikoz kana geçerek kandaki glikoz artar (kan şekerini arttırır.)
  • Bu durumda;
  • Kan damarları genişler.
  • Göz bebekleri büyür.
  • Kıllar diken diken olur.
  • Soluk alıp verme hızlanır.
  • Kanın pıhtılaşma süresi kısalır.
  • Derideki kılcal damarlar ise daraldığı için korku anında rengimiz sararır. (Beti – Benzi attı.)
  • Sindirim sistemi faaliyetlerini yavaşlatır. (Dilimiz – Damağımız Kurur.) Tükrük sıvısı azaldığı için karnımıza, midemizde ağrılar olur.

2. Noradrenalin (Norepinefrin) Hormonu

• Adrenaline benzer etkileri vardır.
• Kılcal damarları daraltarak kan basıncını arttırır.
• Nöronların akson uçlarından da nörotransmitter madde olarak ta salgılanır.

Bu iki hormon vücudumuzu karşılaştığı zor durumlara karşı hazırlar. Otonom sinir sisteminin kontrolünde salgılanırlar.

PANKREAS

• Karma bir bezdir.
• Hem hormon, hem de enzim içeren salgılar üretir.
• Ekzokrin Bez olarak; sindirim enzimlerini içeren Pankreas Özsuyu üretir. (Ekzokrin Bez ile ilgili görevi Sindirim Sisteminde anlatılacaktır.)
• Endokrin Bez olarak; Kan şekerini düzenleyen İnsülin ve Glukagon hormonlarını üretir.

Endokrin Bez Olarak Pankreas Hormonları

1. İnsülin Hormonu

• Pankreasın Langerhans adacıklarında bulunan Beta hücrelerinden salgılanır.
• 1 mm3 kanımızda 90 – 100 mgr. glikoz bulunur.
• Bu oran yükseldiğinde insülin salgılanır.
• İnsülin; fazla glikozun vücut hücrelerine geçişini hızlandırır.
• Glikoz; kas ve karaciğer hücrelerine geçer. Bir kısmı ATP enerjisi üretiminde kullanılır. Fazlası Glikojen olarak depo edilir.
• İnsülin; hücrelere glikozun girişini hızlandıran bir hormondur. Böylece kandaki glikozun normal değerlerde olmasını düzenler.

İnsülin Yetersizliğinde ya da Az Salgılanması Durumunda

• Tip-1 ve Tip-2 Diyabet görülür.
• Yetersizliğinde Tip-1, Az Salgılanmasında Tip-2 Diyabet olur. Bu durumlara Şeker Hastalığı denir.
  • Tip-1 Diyabetlerde pankreas insülin üretemez. Birey dışarıdan insülin alır.
  • Tip-2 Diyabetlerde ise beslenmeye bağlı olarak kandaki glikoz yükselir. Dışarıdan insülin almazlar, beslenmelerini düzenlerler.
  • Tip-1 diyabetlerin idrarında glikoz görülür. (Normal, sağlıklı bir insanda bu durum olmaz.
  • Glikoz enerji için hücre içine giremediği için hücreler yağ ve proteinleri kullanır. Hasta kişi zayıflamaya başlar.
  • Kanda glikoz yükseldiğinde bakteriler de çoğalmaya başlar. Enfeksiyonlar oluşur. Oluşan yaralar geç iyileşir ve süresi uzar.
• Hiperglisemi (yüksek şeker) kalp, böbrek yetmezliği, görme bozukluğu, siroz gibi hastalıklara yol açar.
• Hipoglisemi insülin fazla salgılanırsa kanda glikoz azalır. Baş dönmesi ve ağrısı, terleme, bulanık görme, baygınlık hissi görülür. Bilinç kaybı bile görülür.

2. Glukagon Hormonu

• Langerhans adacıklarındaki Alfa hücrelerinden salgılanır.
• Kanda glikoz normal seviyenin altına düştüğünde salgılanır.
• Glukagon karaciğerdeki glikojeni glikozlara çevirerek kana verir. (Önemli; kaslarda depolanmış glikojene etki etmez.)
• Az Salgılanırsa; kana glikoz geçemez. Kan şekeri düşer.

Önemli Noktalar

• Açlık durumunda Glukagon karaciğerdeki glikozları kana vererek tüm vücut hücrelerine gitmesini sağlar.
• Kaslarda depolanmış glikozları ise kas hücreleri kendileri kullanır. Kana vermezler. Yani kas hücrelerindeki glikozlar kan şekerini yükseltmezler.

Kan Şekerini Arttıran Hormonlar

1. Glukagon ve Adrenalin: Glikojeni glikoza çevirerek (Glukagon -> Karaciğerdekini Adrenali -> Kaslardakini)

2. Kortizol: Yağ ve proteinleri glikoza çevirerek

3. Büyüme Hormonu (STH): Yağ kullanımını arttırarak kan şekerini yükseltirler.

4. İnsülin ve Adrenalin: Hem karaciğer hem de kaslara etki eder.

5. Glukagon: Sadece karaciğere etki eder.

EŞEYSEL BEZLER

• Üreme sistemi ile ilgili hormonlar; dişilerde ovaryumlarda (yumurtalıklar), erkeklerde ise testislerde üretilir.
• Bu bezler, hem hormon hem de üreme hücrelerinin üretimini düzenledikleri için Karma Bez olarak görev yaparlar.
• Eşey hormonları böbrek üstü bezlerin kabuk bölgesinden de salgılanır.
• Eşeysel Bezler; hipofiz bezinin kontrolünde hormon üretirler.

Eşeysel Bezler ve Hormonları

Dişilerde

• Ovaryumlardan (Yumurtalıklardan) iki hormon üretilir.
• Ovaryumlar bir çift bezdir.
• Ergenlikte östrojen ve progesteron hormonlarını salgılarlar.

1. Östrojen Hormonu

• Hipofiz bezi FSH salgılar.
• Ovaryumlardaki folikül keseleri uyarılır.
• FSH uyarır. Folikülden östrojen salgılanır.
• FSH folikülde mayoz ile yumurta oluşumunu da uyarır.

2. Progesteron Hormonu

• Hipofizden salgılanan LH, yumurtalıkları uyarır.
• LH’nin etkisiyle folikül içinde oluşan yumurta hücresi serbest kalır. Yani (ovulasyon = yumurtlama) olur.
• Çatlamış foliküller Sarı Cisim (Corpus Luteum) denilen bir yapıya dönüşür. Oluşan Corpus Luteumdan progesteron salgılanmaya başlar. (Az miktarda da östrojen salgılar.)
• Progesteron döl yatağını her ay döllenme ihtimaline karşı geliştirir.
• Yumurta döllenirse embriyonun döl yatağına tutunmasını sağlar. (Düşük durumunu önler.)
• Gebelik hormonu olarak ta bilinir. (Gebelikte plasentadan da salgılanır.)

Erkeklerde

• Testislerden testosteron hormonu salgılanır.
• Testisler çifttir ve vücut dışındaki scrotum denilen yapıların içindedir.
• Testosteron hipofizin kontrolünde salgılanır.

Hipofiz Ön Lobundan

a. FSH

• Bu hormon testislerdeki seminifer tüpçüklerini uyarır ve mayoz ile sperm oluşumunu düzenler.

b. LH

• Bu hormon testislerdeki Leyding Hücrelerini uyarır ve testosteron salgılanmasını sağlar.
• Ayrıca spermlerin olgunlaşmasında etkilidir.

1. Testosteron Hormonu

• Ergenlikten itibaren salgılanır.
• Spermlerin olgunlaşmasını sağlar.
• Erkeklerde eşey organlarının gelişimi, ikincil erkek özelliklerinin (ses kalınlaşması, kıllanma, kaslı vücut vb.) oluşmasını düzenler.
• Ayrıca yardımcı eşey yapıların (prostat bezi, sperm kesesi vb.) gelişimini sağlar.

EPİFİZ BEZİ

• Ara beyinde Talamusun üstünde yer alır. Melatonin hormonu salgılar.

Melatonin Hormonu (Karanlık Hormonu)

• Karanlıkta salgısı artar.
• Biyoritm olaylarını düzenler.
• Büyüme ve eşeysel olgunlaşmayı düzenler.
• Epifiz bezi iyi gelişmemiş ise melatonin az salgılanır. Eşeysel özellikler erken gelişir.(Ergenliğe erken geçiş olur.) Yani melatonin erken ergenliğe geçişi önleyen bir hormondur.

TİMÜS BEZİ

• Göğsümüzün ortasında soluk borusunun önünde yer alır.
• Çok sayıda Lenfosit bulundurur. (Lenf sistemine dahil bir bezdir.)
• Yani vücudun savunma (bağışıklık) sisteminde rol oynar.
• Özellikle T-Lenfositlerin işlevsel özellik kazandığı yerdir.
• Timik hormonu üretir.

Timik Hormonu

• T-Lenfositlerin korunmasında rol oynar.
• Çocukluk döneminde büyüme ve gelişmede etkilidir. Bağışıklığı sağlar, yaş ilerleyince timüs bezi küçülür.
• Kaygı, stres durumlarında timüs bezinin çalışması yavaşlar.

ENDOKRİN SİSTEMİN KONTROLÜ (GERİ BİLDİRİM = FEED BACK)

• Endokrin bezlerin birbirini etkileyerek kandaki hormon düzeyinin ayarlanmasına Geri Bildirim denir.
• Geri bildirim iki şekilde olur.

Pozitif Geri Bildirim

• Hem uyarı hem de tepki artar.
• Hipofizin sürekli bir endokrin bezi uyararak hormon üretmesini sağlamasıdır.
• Hormon üretimini arttırır. (Yukarıdan aşağıya doğru etki mekanizması işler.)

Negatif Geri Bildirim

• Bir endokrin bezden salgılanan hormonun kandaki miktarı eşik değerin çok üstüne çıktığında bu hormon negetif geri bildirim ile hormonu üreten endokrin bezi uyarır ve salgısını azaltır.
• Hormon üretimini yavaşlatır. (Aşağıdan yukarıya doğru etki mekanizması işler.)

HOMEOSTASİ

• Canlıda kararlı ve dengeli iç çevrenin oluşturulması ile canlılığın devamlılığının sağlanmasıdır. Homeostazinin sağlanması;
• Tüm sistemlerin düzenli bir şekilde birlikte çalışmasıyla mümkündür.
• Kan glikoz düzeyi,
• Kan kalsiyum düzeyi
• Kan pH düzeyi
• Kan basıncı
• Vücut sıcaklığı gibi temel fizyolojik değişkenler belli sınırlarda tutulur ve dengede kalırsa homeostazi sağlanır.
• Bu canlılık için çok önemlidir.
• Bunu için “Geri Bildirim” mekanizmalarının çok iyi çalışması gerekir.

• Negatif geri bildirim durumun eski haline dönmesine yardımcı olduğu için homeostazide daha çok görülür.

NOT: Belirtilen endokrin bezlerin dışında vücudumuzda hormon üreten organlarımız da vardır. Bunlar;

• Mide → Gastrin
• İnce Bağırsak → Enterogastrin, Sekretin, Kolesistokinon hormonlarını üretir.
• Karaciğer ve böbreklerimiz Eritropoiten Hormonu üretir.
• Eritropoiten alyuvar yapımını uyarır.