Eşeysiz Üreme

• Canlıların ortak özelliklerinden biri de üremedir.
• Bireylerin nesillerini artırmak amacıyla çoğalmasına üreme denir.
• Üreme olayı, bireyin yaşamının devamı ile ilgili değildir ancak neslin devamı için şarttır.
• Bir canlının bazı bireylerinin üreme yeteneği olmayabilir. Örneğin işçi bal arıları kısırdır.
• Üremeyle, türe ait genetik bilgiler nesilden nesile aktarılmış olur.
• Böylece populasyona eklenen bireyler ile populasyonların devamlılığı sağlanır.
• Ölümlerle eksilen bireylerin yerine üreme ile yeni bireyler eklenmiş olur.
• Üreme genel olarak eşeysiz ve eşeyli üreme olmak üzere ikiye ayrılır. Eşeysiz üremede yavrular tek ata canlıdan oluşur.
• Eşeyli üremede ise dişi ve erkek bireylerin ürettiği üreme hücrelerinin birleşmesi sonucunda yavrular oluşur.
• Eşeysiz üreme, kısa sürede çok fazla yavrunun oluşumunu sağlar.
• Bazı canlılarda hem eşeysiz hem de eşeyli üreme görülebilir. Bal arılarında hem eşeyli üreme hem de eşeysiz üreme çeşidi olan partenogenez görülür.

Eşeysiz Üremenin Temel Özellikleri ve Canlılar İçin Önemi

• Eşeysiz üreme, bir ata canlıdan kalıtsal özellikleri aynı olan yeni bireylerin oluşmasıdır.
• Eşeysiz üreme genellikle mitoz hücre bölünmesiyle gerçekleşir.
• Bu nedenle eşeysiz üreme sonucu oluşan bireyler arasında istisnai durumlar hariç kalıtsal çeşitlilik görülmez.
• Eşeysiz üreme kısa bir sürede gerçekleştiği için birey sayısı artışı hızlıdır.
• Uygun ortam koşullarında birey sayısı artışı genellikle geometrik dizi şeklinde gerçekleşir.
• Canlılarda eşeysiz üreme çok yaygın bir üreme şeklidir.
• Prokaryotlarda, ökaryot tek hücrelilerde, mantarlarda, bütün çiçeksiz bitkilerde, çiçekli bitkilerin pek çok türünde, süngerlerde, sölenterlerde ve bazı hayvan türlerinde eşeysiz üreme görülür.

Eşeysiz Üremenin Canlılar Üzerindeki Etkileri

Avantajları

• Kalıtsal özelliklerin korunması
• Birey sayısının hızlı artması

Dezavantajları

• Bireylerin değişen çevre şartlarına karşı dayanıksız oluşu

Eşeysiz Üremenin Çeşitleri

Eşeysiz üreme;

1. Bölünerek üreme,
2. Tomurcuklanma,
3. Rejenerasyon,
4. Sporla üreme,
5. Partenogenez ve
6. Bitkilerde görülen vejetatif üreme olmak üzere altı çeşittir.

1. Bölünerek Üreme

• Bu üreme şekli, eşeysiz üremenin en basit ve en yaygın şeklidir.
• Bakterilerde, arkelerde ve protistlerin pek çok türünde görülür.
• Bölünme sonucu oluşan yeni hücrelerdeki kalıtsal materyal, nitelik ve nicelik olarak birbirinin aynısıdır.
• Ancak sitoplazma miktarları farklı olabilir.
• Bakteriler ve arkeler basitçe ikiye bölünerek çoğalır.
• Uygun ortam koşullarında birey sayısı artışı her nesilde iki katına çıkar.
• Tek hücreli protistlerde bölünerek üreme mitoz bölünme esasına dayanır.
• Bu çoğalma sırasında çekirdek de sitoplazma gibi boğumlanır.
• Oluşan yeni hücrelerin kalıtsal özellikleri birbirleri ile aynıdır.
• Ancak sitoplazma miktarları ve organel sayıları farklı olabilir.
• Tek hücreli ökaryot canlılarda, canlının türüne göre sitoplazma bölünmesinin yönü farklılık gösterebilir.
• Öglenada boyuna, paramesyumda enine bölünme görülürken amipte bölünme her yönde olabilir.
• Çünkü amipte hücre zarı dışında hücreyi koruyan ve ona şekil veren ikinci bir hücre örtüsü (pelikula) bulunmaz.

Dikkat!!!

• Eşeysiz üremeyle çoğalan bazı canlılarda eşeyli üreme de görülebilmektedir.
• Bazı tek hücreli ökaryot canlılarda hücre zarının dışında koruyucu bir örtü bulunur. Bu örtüye pelikula denir.

2. Tomurcuklanma

• Ana canlının vücudunda oluşan bir ya da daha fazla çıkıntının gelişmesi sonucu yeni bireylerin oluşmasına tomurcuklanma denir.
• Oluşan tomurcuklar, ana canlı üzerinde kalarak koloni oluşturabileceği gibi ana canlıdan ayrılarak bağımsız olarak da yaşamını devam ettirebilir.
• Oluşan tomurcuklar başlangıçta ana canlıdan çok küçüktür.
• Ancak ana canlı ile yavruların kalıtsal özellikleri aynıdır.
• Tomurcuklanma, büyüklük farkının fazla olması ve koloni oluşturabilme yeteneği yönüyle bölünerek üremeden ayrılır. 
• Bazı protistlerde, bira mayası hücrelerinde, süngerlerde ve sölenterlerde (hidra, denizanası ve mercanlar) görülür.

3. Rejenerasyon ile Üreme

• Canlılarda, çeşitli nedenlerle yaralanan ya da kopan vücut parçalarının yenilenerek yerine konulmasına rejenerasyon (yenilenme) denir.
• Kopan parçanın rejenerasyonla kendini yenilemesi bazı canlılarda yeni birey oluşumu ile sonuçlanır.
• Bu olaya rejenerasyon ile üreme denir.
• Süngerlerde, yassı solucanlarda, bazı denizyıldızı türlerinde ve halkalı solucanlarda rejenerasyonla üreme görülür.
• Omurgasızlardan omurgalılara doğru canlıların rejenerasyon yeteneği azalır.
• Omurgalılarda rejenerasyon olayı, zarar gören doku ve organın onarımı düzeyinde olurken bazı omurgasızlarda üreme düzeyinde gerçekleşebilmektedir.
• Denizyıldızlarının bazı türlerinde sadece kopan kollar yenilerken, bazı türlerinde ise kopan her bir koldan tüm bir birey gelişmektedir.
• Böylece denizyıldızlarının bu türlerinde eşeysiz üreme gerçekleşmiş olur.
• Burada dikkat edilmesi gereken husus, yenilenmenin gerçekleşmesi için kopan her bir parçanın merkezi diskten 1/5’ini alması gerektiğidir.
• Kertenkele, kopan kuyruğunun yerine rejenerasyon ile yeniden kuyruk oluşturabilir.
• Semenderin kopan bacağının yerine rejenerasyonla yeni bir bacak oluşur.
• Ancak kertenkelenin kopan kuyruğundan yeni bir kertenkele ya da semenderin kopan bacağından yeni bir semender oluşamaz.
• Bu nedenle bu olaylardaki yenilenme, organın onarımı düzeyinde olduğu için eşeysiz üreme değildir.

4. Sporla Üreme

İlkbaharda orman altında yoğun bir şekilde şapkalı mantarların oluştuğunu görürüz. Havaların ısınmasıyla birlikte bu mantar türleri kısa sürede kaybolur. Aylarca göremediğimiz bu mantarlar, bir sonraki ilkbahar aylarında kısa sürede nasıl çoğalabilmektedir?

• Sporla üreme Plazmodyum (sıtma paraziti) gibi bazı protistlerde, mantarlarda ve bütün çiçeksiz bitkilerde görülür.
• Sporların etrafı kalın bir örtüyle kaplıdır.
• Bu nedenle sporlar, olumsuz çevre şartlarına karşı oldukça dayanıklıdır.
• Sporlar; rüzgar, yağmur, böcekler ve diğer aracılarla çevreye yayılmaktadır.
• Dayanıklı oldukları için atmosferin en üst katmanlarında bile canlılıklarını koruyabilmektedir.
• Sporlar uygun şartlarda çimlenerek yeni canlıları oluşturur.
• Sporla üremede spor hücreleri döllenme olmaksızın yeni bireyleri doğrudan oluşturabilmektedir.
• Uygun ortam koşullarında spor hücreleri su alarak aktifleşir.
• Sporlar çimlenirken içinde enzim etkinliği, ATP üretimi ve tüketimi artar.
• Böylece kısa sürede aktif hücrelere dönüşerek bölünmeye başlar.

Çiçeksiz bitkilerde spor hücreleri spor kesesi içinde mayoz bölünme sonucunda oluşur. Bu nedenle spor hücreleri arasında kalıtsal çeşitlilik görülür. Spor keselerinin patlamasıyla sporlar etrafa yayılır. Sporlar, olumsuz çevre şartlarına karşı dayanıklı olduklarından uzun süre canlılıklarını korurlar.

5. Partenogenez

• Döllenmemiş yumurta hücresinden yeni bireyin oluşmasına partenogenez denir.
• Partenogenez olayı, bazı omurgasız ve omurgalı hayvan türlerinde görülebilmektedir.
• Partenogenez; arılarda, su pirelerinde, karıncalarda, yaprak bitlerinde ve kelebeklerde görülebilmektedir.
• Omurgalılarda ise bazı balık, kurbağa, sürüngen ve kuş türlerinde görülebilmektedir.
• Oluşum şekline göre partenogenez ikiye ayrılır.
• Doğal ortamlarda canlının hayat süreci içinde gerçekleşen partenogeneze doğal partenogenez, deneysel uygulamalar sonucunda gerçekleşen partenogeneze ise deneysel partenogenez denir.
• Erkek bal arılarının oluşumu, doğal partenogeneze örnek gösterilebilir.
• Döllenmemiş ipek böceği yumurtaları fırçalandığı zaman deneysel olarak partenogenezle yeni bireyler oluşur.
• Bal arılarında kraliçe ve işçi arılar diploittir.
• Erkek bal arıları ise haploittir.
• Erkek bal arıları, döllenmemiş yumurtanın gelişmesi sonucunda partenogenezle oluşur.
• Dişi bal arıları ise döllenme sonucu eşeyli üremeyle meydana gelir.
• Yumurta mayoz ile üretilirken spermler mitozla üretilir.
• Kraliçe arının yumurtalarından bir kısmı döllenmeden gelişerek n kromozomlu erkek arıları oluştururken bir kısmı ise döllenerek 2n kromozomlu dişi arıları oluşturur.
• Dişi bal arıları, beslenme şekline göre kraliçe veya işçi arı olarak gelişir.

6. Vejetatif Üreme

• Bitkilerde görülen vejetatif üreme; ana bitkinin dal, yaprak gibi parçalarının çimlenmesiyle gerçekleşir ve onarım esasına dayalı bir eşeysiz üreme çeşididir.
• Bitkiler bölünebilen dokulara sahiptir.
• Bu hücrelerin bölünebilme yeteneği sayesinde bitkisel organlar kendini onarabilir.
• Mitoz bölünme ile gerçekleşen bu onarım sürecinin sonunda, bu bitkisel yapılardan yeni bitkiler oluşur.
• Genellikle çiçekli bitkilerde görülür.
• Üzüm, muz, gözyaşı bitkisi, kavak, söğüt, patates ve soğan gibi bitkiler vejetatif olarak üremektedir.
• Bunun dışında üzüm, muz, kavak ve söğüt eşeyli üreyerek tohum da oluşturabilir.
• Vejetatif üretim, zirai üretimde de yaygın olarak kullanılmaktadır.

Zirai üretimde vejetatif üretimin kullanım amaçları şunlardır

• Üretimi hedeflenen bitkilerin kalıtsal özelliklerini koruma
• Tohumla üretimi zor olan bitkileri üretme
• Bitkilerin üretim hızını artırma
• Nesli tükenmekte olan bitkileri üretme
• Tohum oluşturamayan bitkilerin üretimini yapma

Vejetatif Üreme Çeşitleri ve Tarım Sektöründe Kullanım Alanları

Önemli vejetatif üreme çeşitleri şunlardır:

• Sürünücü Gövde (Stolon) ile Üreme
• Yumru Gövde ile Üreme
• Rizom Gövde ile Üreme
• Çelikle Üreme
• Doku Kültürü
• Soğanla Üreme

Sürünücü Gövde (Stolon) ile Üreme

• Bazı bitkilerin toprak yüzeyinde uzanan gövde uzantıları, toprağa kök salar ve bu bölgelerden yeni bitkiler gelişir.
• Sürünücü gövde büyüyerek çilek ve kuş otu gibi bitkilerin geniş bir alana yayılmasını sağlar.

Örneğin; çilek bitkisinde toprak yüzeyinde büyüyen sürünücü gövde üzerindeki göz adı verilen yapılar, köklenerek yeni çilek bitkilerini meydana getirir.

Yumru Gövde ile Üreme

• Bazı bitkilerin toprak altında bulunan ve besin depolayan toprak altı gövdelerine yumru denir.

Patates, yer elması gibi bitkilerin yumru gövdeleri üzerinde bulunan ve nodyum denilen gözlerden gelişen sürgünler, yavru bitkileri oluşturur.

Rizom Gövde ile Üreme

• Rizomlar; yedek besin maddesi depo eden, toprak altında yatay olarak uzanan, silindir şeklindeki toprak altı gövdeleridir.
• Rizomlar toprak altı gövdelerinde olduğu gibi tepe ve yan tomurcuklara sahiptir.

• Ayrık otu, zencefil, süsen gibi bitkilerin üzerinde bulunan tomurcuklar gelişerek toprak altı veya toprak üstü sürgünlerini oluşturur.
• Rizomlu bitkiler, toprak altındaki rizomları sayesinde çok yıllık bitki özelliği gösterir.

Çelik ile Üreme

• Begonya, sardunya ve menekşe gibi saksı bitkilerinde ve meyve ağaçlarında ana bitkinin kök, gövde, dal ya da yapraklarından alınan ve çelik adı verilen parçaların kullanılmasıyla yeni bitkilerin elde edilmesidir.
• Afrika menekşesi, aşkın gözyaşları bitkisi gibi bazı bitkilerde tek yapraktan tüm bir bitki gelişir.

• Çelikle üretimde başarılı olmak için alınan parçalar, genç organlardan seçilir.
• Bunun nedeni, bitkinin genç organlarında mitozun daha hızlı olmasıdır.
• Kavak, söğüt, asma ve incir gibi bitkilerden istenilen miktarda çelik alınıp kullanılabilir.

• Çelikle vejetatif üremenin başka bir yolu da aşılamadır.
• Süs bitkilerinin, ekonomik değeri yüksek olan bitkilerin ve özellikle meyve ağaçlarının üretilmesinde kullanılan bir yöntemdir.
• İki bitki parçasının kaynaştırılıp tek bir bitkiymiş gibi büyüyecek şekilde birleştirilmesidir.
• Aşılama yönteminde eklenen parçaya aşı denir.
• Aşı, bitkinin üretilmek istenen üst kısmını oluşturur.
• Bitkinin alt kısmını ve kökünü meydana getiren bölüme ise anaç adı verilir.
• Aşılama sırasında başarı elde etmek için meyve verimi ve kalitesi düşük ancak kök yapısı kuvvetli anaç bitki ile kök yapısı zayıf, meyve verimi ve kalitesi yüksek bitkiden elde edilen aşılar birleştirilir.
• Bitkide aşılama, aynı türün farklı çeşitlerine veya yakın akraba türlerine uygulanır.

• Aşılama sonrasında üretilmek istenilen bitkinin kalitesi, aşının genleri tarafından belirlenir.
• Anaç bitkinin ise gelişmiş kökünden faydalanılır.
• Örneğin turunç bitkisine, limon veya mandalinadan alınan parça aşılanarak istenilen turunçgil türlerinin üretimi sağlanır.

• Göz aşısı ve kalem aşısı olmak üzere iki çeşit aşı bulunur.
• Göz aşısında anaç bitkiye aşılanacak parça, tek bir gözden oluşur.
• Bitki sürgünlerindeki tomurcuk kısımlara göz adı verilir.
• Bitkiden kabuğu ile alınan bir göz, anaç bitki sürgününe kaynaşacak şekilde birleştirilir.
• Bu yöntem daha çok küçük fidanlarda kullanılır.

• Kalemler; ucunda tomurcukları ve dal boyunca yaprak gözleri olan, yaklaşık 15-20 cm uzunluğunda bulunan dal parçalarıdır.
• Anaç bitkilere aşılanacak kalemler, anaçla kaynaşacak şekilde birleştirilir.
• Kalem aşısı daha çok büyümüş ağaçlarda uygulanır.

• Çelikle üremenin bir başka şekli de daldırma yöntemidir.
• Bu yöntem, çelikle zor köklenen ve tohumla üretimi zor olan bitkilerin yetiştirilmesinde kullanılır.
• Daldırma yönteminde ana bitkinin genç bir dalı, ana bitkiden ayrılmadan yalnız uçları hava ve ışık alacak şekilde eğilerek toprağa gömülür.
• Dalları eğilmeye uygun olmayan bitkiler de toprakla doldurulan plastik bir kap ya da torbada bitkinin genç bir dalına bağlanarak gelişmeye bırakılır.

Doku Kültürü

• Doku kültürü ile üretim, laboratuvar ortamında steril şartlarda gerçekleştirilir.
• Ekonomik değeri yüksek, üretimi zor bitkilerin ve soyu tükenmekte olan türlerin korunmasına yönelik çalışmalar için bu yöntem kullanılır.
• Bitkilerin kök ve gövde uçlarında meristem adı verilen bölünme yeteneğine sahip ve henüz farklılaşmamış hücre grupları bulunur.
• Çoğaltılmak istenilen bitkinin kök ve gövde ucundan meristem özellik gösteren hücre ya da küçük doku parçaları alınıp sterilize edilerek yapay besi ortamına konur.
• Doku parçaları, besi ortamında mitoz ile kallus adı verilen düzensiz hücre topluluğunu oluşturur.
• Oluşan kallus hücreleri, buradan alınarak bitki büyümesi ve farklılaşmasında görevli hormonları içeren ortama konur.
• Bu ortamda hücreler, farklılaşarak kök ve gövde gibi yapılara sahip küçük, yeni bitkiler oluşturur.
• Doku kültürü tekniği ile istenilen özelliklere sahip bitkilerin yüzlerce hatta binlerce kopyası oluşturulabilir.
• Bazı bitkilerde farklılaşan bu hücreler, embriyo oluşturabilir ve bunlar yapay tohum olarak kullanılır.

Soğanla Üreme

• Bahçecilik ve tarım sektöründe lale, zambak, nergis ve süsen gibi bitkiler; görünümleri, güzel çiçekleri ve hoş kokularından dolayı önemli bir yere sahiptir.
• Süs bitkisi olarak üretilen ve ticareti yapılan bu bitkiler, soğan adı verilen toprak altı yapıların dikimi ile üretilir.
• Soğanlı bitkilerden lale, zambak, nergis gibi çiçek türleri en çok üretilenler arasında yer almaktadır.

• Bitkilerin soğanlarında bulunan tomurcuklar, uygun ortam koşullarında gelişerek genç bitkiyi oluşturur.
• Sonbaharda dikilen soğanlar, ilkbaharda çiçek açar.
• Olgunlaşma dönemleri sonunda oluşturdukları yavru soğanlar, sonraki yıl üretimde kullanılır.
• Bu tür bitkiler, tohumla da üretilebilir.
• Ancak tohumla üretimde tohumun ekilmesinden çiçek açımına kadar geçen süre çok uzundur. (Bitkinin türüne göre 5-6 yılı bulabilir.)

Vejetatif Üremenin Avantajları

• Vejetatif üreme, tarımda verimliliği artıran bir yöntemdir. Kısa sürede fazla ve kaliteli üretim yapılmasını sağlar.
• Tohumla üremeye göre daha kısa sürede gerçekleşir.
• Tohumla üreyen bitkilerin genetik yapılarında farklılıklar oluşur.
• Vejetatif üremeyle oluşan bitkiler ise genetik açıdan birbirinin kopyasıdır.
• Vejetatif üreme ile bitkilerin sahip olduğu iyi özellikler korunmuş olur.
• Tohum yapma yeteneğini kaybetmiş olan muz, çekirdeksiz üzüm gibi bitkiler bu şekilde üretilir.

Dikkat!!!

Vejetatif üretim teknikleri, nesli tükenmekte olan bitki türlerinin korunması, üretimi zor olan bitki türlerinin çoğaltılması ve geliştirilmesi ile ekonomik önemi olan bitkilerin çok sayıda üretilmesi bakımından son derece önemlidir.